افغانستان سرزمین هنر و هنرآفرینها
گزارشی از نذیر هاشمی در خصوص هنر باستانی کاشی سنتی
افغانستان کشوریست با تاریخچه کهن هنر و هنرمند پروری؛ که جایگاه خاصی را میان کشور های جهان به خودش اختصاص داده است.
هرات، بامیان، غور، غزنی ، بلخ و چندین ولایت دیگر، از جمله ولایات فرهنگی افغانستان شمرده میشوند که بیشترین هنرمندان را در آغوش گرم خود پرورش داده اند.
حکاکی، خطاطی، نقاشی، مینیاتوری، کاشی سازی، شیشه سازی و صدها هنر دیگر زیبایی هایی اند که به دستان هنرمندان سرزمین زیبای ما نقش و نگار میگردند.
از میان این هنر ها یکی هم کاشی سنتی است که هنر دیرینه کشور ما را به نمایش گذاشته و طرفداران زیادی را به خودش جذب کرده است.
هنر کاشیسازی سنتی در افغانستان یکی از هنرهای دستساز کهن و تاریخی این کشور است که ریشههای عمیقی در فرهنگ و تمدن آن دارد. این هنرکه عمدتا در عصر تیموریان رونق به خصوصی داشته است، در شهرهای مختلف افغانستان به چشم میخورد.
تاریخچه و پیشینه:
هنر کاشیسازی در افغانستان دارای پیشینهای طولانی است و به دوران تمدنهای باستانی این سرزمین بازمیگردد. اوج شکوفایی این هنر به دوران حکومت تیموریان در هرات بازمیگردد، جایی که هنرمندان برجستهای در این عرصه فعالیت میکردند و آثاری با شکوه و زیبا خلق میکردند.
فرآیند تولید:
کاشیهای سنتی افغانستان عمدتاً با استفاده از خاک رس و لعابهای رنگی ساخته میشوند. فرآیند تولید شامل مراحل مختلفی است:
- تهیه و آمادهسازی خاک رس: ابتدا خاک رس تهیه و بهدقت پالایش میشود تا از هرگونه ناخالصی پاک گردد.
- شکلدهی: سپس خاک رس به شکل کاشیهای مختلف درآورده میشود.
- خشککردن: کاشیهای شکلگرفته بهمدت چند روز در معرض هوا خشک میشوند.
- پخت اولیه: کاشیهای خشکشده در کورههایی با دمای بالا پخته میشوند.
- لعابکاری: پس از پخت اولیه، کاشیها با لعابهای رنگی تزئین میشوند.
- پخت نهایی: کاشیهای لعابدار دوباره در کوره پخته میشوند تا لعاب بر روی سطح کاشیها ثابت شود.
نقوش و طرحها:
طرحها و نقوش کاشیهای سنتی افغانستان معمولاً شامل الگوهای هندسی، گل و بوتهها، کتیبههای خطاطی اسلامی و تصاویر نمادین است. این نقوش اغلب الهام گرفته از فرهنگ و هنر اسلامی و نیز طبیعت و محیط زیست منطقه هستند.
کاربردها:
کاشیهای سنتی افغانستان بهطور گستردهای در بناهای تاریخی، مساجد، آرامگاهها و ساختمانهای عمومی مورد استفاده قرار میگیرند. یکی از نمونههای برجسته استفاده از کاشیهای سنتی، مسجد جامع بزرگ هرات است که با کاشیهای فیروزهای و نقوش زیبا تزئین شده است.
وضعیت کنونی:
با وجود قدمت و اهمیت این هنر، کاشیسازی سنتی افغانستان با چالشهایی روبهرو است. جنگها و ناامنیهای چند دهه اخیر باعث کاهش فعالیتهای هنری در این زمینه شدهاند. با این حال، تلاشهایی برای احیای این هنر ارزشمند در جریان است و هنرمندان محلی و نهادهای فرهنگی در صدد حفظ و گسترش این هنر هستند.
امروز به یکی از کارگاه های کاشی سازی سنتی در شهر هرات آمدیم تا از حال و احوال هنرمندان این هنر آگاه شویم و زیبایی های که به دستان شان میسازند را از نزدیک ببینیم.
اینجا یکی از کارگاه های دیرینه کاشی سنتی است که سال های سال این هنرمندان در آن مصروف کار هستند و برای بنا های که در مدت طولانی خراب شده اند کاشی میسازند.
اما مشکل جدی هنرمندان کاشی سنتی کمبود امتیازات است و به گفته خود شان نمیتوانند مصارف فامیل خویش را پوره کنند.
بشیراحمد فقیری ۵۱ ساله که حدود ۳۵ سال از عمر خود را در این کارگاه مصروف ساختن کاشی سنتی است از مشکلات اقتصادی خویش حرف میزند.
به گفته بشیر احمد فقیری، او در این کارگاه فقط شش هزار معاش دارد که نمیتواند مصارف خانواده را به خوبی پوره کند، در عین حال نمیتواند هم که کار کاشی سنتی را ترک کند، چون فقط همین چند تا استاد به هرات مانده اند و اگر این ها هم ترک کنند امکان از بین رفتن این هنر وجود دارد.
در این کارگاه سال های قبل بالاتر از ۸۰ نفر مصروف فعالیت بودند اما کمبود امتیازات آنها را مجبور کرده است تا این هنر و صنعت را ترک کنند.
فرهنگیان در هرات هنر کاشی سنتی را میراث نیاکان و گذشتگان این مرز و بوم میداند اما کمرنگ شدن آن را ضایع بزرگ به فرهنگ دیرینه افغانستان میدانند.
فرهنگیان خطاب به دولت میگویند که باید به هنر های دیرینه سرزمین افغانستان توجه خاصی داشته باشند و از بین رفتن آنها جلوگیری بکنند.
گزارش: نذیر هاشمی،مونیخ ژورنال-هرات
