هنر دیرینه پوستین‌دوزی: از رونق تا رکود در بازار افغانستان
ماما غلام حیدر مرد 103ساله ای که هنوز این صنعت را زنده نگهداشته است.
صنعت پوستین‌دوزی یکی از صنایع سنتی و پرقدمت در افغانستان است که همواره بخش بزرگی از اقتصاد و فرهنگ این کشور را تشکیل داده است. این هنر که بیشتر در مناطق سردسیر از جمله کابل، هرات، بلخ و برخی نواحی مرکزی افغانستان رواج داشته، قدمتی چند صدساله دارد و محصولات تولیدی آن شامل پالتوها، کُت‌ها، کلاه‌ها و دیگر لباس‌های چرمی است. این لباس‌ها از پوست حیوانات مانند گوسفند، شتر و بز تهیه می‌شوند و در گذشته به دلیل مقاومت بالا و ویژگی‌های گرم‌کننده‌ای که داشتند، در میان مردم افغانستان، به‌ویژه مردمان کوهستانی، بسیار محبوب بوده‌اند.
من نذیر هاشمی خبرنگار مونیخ ژورنال در ولایت هرات ، در این گزارش به بررسی رونق بازار پوستین‌دوزی در گذشته، وضعیت فعلی آن، کسبه‌کاران این حوزه، و عوامل رکود این صنعت در افغانستان پرداخته ام.
ابتدا مروری می اندازیم بر رونق بازار پوستین‌دوزی در گذشته:
در دوران گذشته، پوستین‌دوزی از رونق خوبی برخوردار بود و در واقع یکی از صنایع برجسته افغانستان محسوب می‌شد. مردم در زمستان‌های سرد به این لباس‌ها نیاز داشتند و این پوشاک سنتی علاوه بر گرم‌نگه‌داشتن، نشان‌دهنده فرهنگ و سبک زندگی مردم نیز بود.
در آن زمان، پوستین‌دوزی به‌عنوان یکی از مشاغل پردرآمد و مورد احترام در جامعه شناخته می‌شد و بسیاری از خانواده‌ها از این راه امرار معاش می‌کردند. این محصولات همچنین به کشورهای همسایه صادر می‌شدند و در بازارهای منطقه طرفداران خود را داشتند.
شهرهایی مانند هرات، کابل ، بلخ و دیگر ولایات سردسیر و مرکزی افغانستان به عنوان مراکز عمده تولید و تجارت محصولات پوستی شناخته می‌شدند. در آن دوران، این محصولات نه تنها برای مصرف داخلی بلکه برای صادرات به کشورهای همسایه نیز تولید می‌شدند و افغانستان به یکی از صادرکنندگان عمده محصولات پوستی تبدیل شده بود. تولیدات پوستین‌دوزان افغانی با کیفیت بالا و دقت در دوخت و طراحی شناخته شده بودند.
کسبه‌کاران و هنرمندان مشهور پوستین‌دوزی:
در شهرهای بزرگ افغانستان، به‌ویژه در ولایت هرات، استادان و هنرمندان مشهور و ماهری در این حرفه وجود داشتند که نامشان به عنوان نشانی از کیفیت و دقت در تولید محصولات چرمی شناخته می‌شد. این هنرمندان نه تنها تجربه و مهارت بالایی در آماده‌سازی و دوخت پوست‌ها داشتند، بلکه طرح‌های خاص و ظریف سنتی را بر روی لباس‌ها ایجاد می‌کردند. بسیاری از این افراد در بازارهای محلی و کارگاه‌های کوچک خود فعالیت داشتند و این کارگاه‌ها به‌نوعی مراکز آموزشی برای انتقال دانش و تجربه به نسل‌های بعدی نیز به حساب می‌آمد.
ماما غلام حیدر 103 ساله، از کسبه کاران مشهور هرات:
کسبه‌کاران مشهوراین صنعت، به دلیل کیفیت بالای تولیدات شان و همچنان مهارت‌های ویژه ای که در این صنعت داشتند شناخته می‌شوند. در حال حاضر از صد ها کارگاه تولیدی صنایع پوستی در ولایت هرات ، تنها تعداد انگشت شماری فعال اند، اما از نبود بازار مناسب شکایت دارند.
در این مورد با یکتن از پوستین دوزان با سابقه و کهن سال هرات بنام ماما غلام حیدر که اکنون 103 سال عمر دارد، گفتگو کرده ایم.
ماما غلام حیدر میگوید که در گذشته ها تنها در شهر هرات بیش ازیکصد کارگاه تولید صنایع پوستی وجود داشت.
این پوستین دوز مشهور هرات که بیش از 93 سال عمر خویش را صرف این صنعت و تربیه بیش از 2000 شاگرد کرده است، اما اکنون از نبود بازار و مشکلات اقتصادی شکایت دارد.
ماما غلام حیدرمیگوید: «همین اکنون احتمال دارد که به ارزش بیش از 10 لک اجناس تولید شده از پوست را در خانه نگهداری میکنم، اما حتی پول خرج خودم را ندارم چون فروشات نداریم و وقتی کسی آنرا نخرد من نمیتوانم کاری بکنم.
به گفته ماما غلام حیدر: « همین اکنون شاگردانم از کشور های بیرون مانند پاکستان، ایران، ترکمنستان، ترکیه و کشور های دیگر با من تماس میگیرند و بعد از احوال پرسی در مورد رونق پوستین دوزی در آنجا صحبت میکنند.» درحالیکه صنعت پوستین دوزی در کشور ما رو به رکود است.
غلام حیدر دارای خانواده 120 نفره است که شامل فرزندان، نواسه ها و کواسه هایش بوده و بیشتر شان در حارج از کشور به این صنعت مشغول هستند.
مزایای صنعت پوستین‌دوزی:
صنعت پوستین‌دوزی نه تنها یک منبع درآمد قابل توجه برای بسیاری از خانواده‌ها در افغانستان بوده است، بلکه بخش مهمی از میراث فرهنگی این کشور را نیز تشکیل می‌دهد. محصولات پوستی افغانستان به دلیل استفاده از مواد طبیعی، طراحی‌های منحصر به فرد و دوام بالا شناخته شده‌اند. این صنعت همچنین توانسته است به اشتغال‌زایی در بسیاری از مناطق روستایی و شهری کمک کند و نقش مهمی در معیشت مردم داشته باشد.
وضعیت فعلی پوستین‌دوزی در افغانستان:
متاسفانه،در حال حاضر، صنعت پوستین‌دوزی با رکود شدیدی روبروست. عواملی مانند کاهش تقاضا به‌دلیل تغییرات سبک زندگی و ترجیح مردم به لباس‌های مدرن و ارزان‌تر از عوامل اصلی این رکود به‌شمار می‌آیند. همچنین، ناآرامی‌ها و چالش‌های اقتصادی چند دهه اخیر، به‌خصوص بحران‌های امنیتی، باعث شده که کارگاه‌های کوچک بسیاری بسته شوند و بسیاری از هنرمندان و استادان این حرفه مجبور به تغییر شغل شوند ویا هم در تحولات سیاسی دهه های اخیر از کشور رفته اند.
علت‌های اصلی رکود صنعت پوستین‌دوزی
- تغییرات در سبک زندگی و مد: با ظهور و گسترش پوشاک مدرن و مواد جایگزین، مردم به تدریج از لباس‌های سنتی و دست‌دوز فاصله گرفته‌اند. نسل‌های جدید ترجیح می‌دهند از لباس‌های آماده و مد روز استفاده کنند که ارزان‌تر و سبک‌تر هستند.
- مشکلات اقتصادی و کاهش تقاضا: بحران‌های اقتصادی پی‌درپی، نرخ بالای بیکاری و کاهش قدرت خرید مردم سبب شده تا توان مالی برای خرید این محصولات که به نسبت گران‌قیمت هستند، کاهش یابد.
- کمبود مواد اولیه: پوستین‌دوزی به مواد اولیه با کیفیت نیاز دارد که اغلب از پوست حیوانات محلی تأمین می‌شود. افزایش قیمت مواد اولیه و سختی دسترسی به آن‌ها نیز مشکلات زیادی برای این صنعت ایجاد کرده است.
- از دست رفتن مهارت و تخصص: نسل جدید کمتر به این هنر سنتی علاقه‌مند است و با مهاجرت‌های داخلی و خارجی، بسیاری از استادان و هنرمندان باتجربه این حرفه را ترک کرده‌اند، که این باعث از دست رفتن مهارت‌ها و دانش تخصصی پوستین‌دوزی شده است.
- نبود حمایت‌های دولتی: به دلیل نبود حمایت‌های جدی از سوی دولت و نهادهای مربوطه، این صنعت کمتر مورد توجه قرار گرفته و نتوانسته به بازارهای بزرگ‌تر دسترسی پیدا کند. این امر باعث شده که رقابت‌پذیری این صنعت کاهش یافته و هنرمندان انگیزه‌ای برای ادامه فعالیت در این زمینه نداشته باشند.
آینده پوستین‌دوزی در افغانستان:
با وجود رکود فعلی، برخی از کارشناسان معتقدند که با برنامه‌ریزی مناسب و حمایت از کسب‌وکارهای کوچک، این صنعت می‌تواند بار دیگر احیا شود. اگرچه نیاز به سرمایه‌گذاری، آموزش و بازاریابی مناسب برای ایجاد تقاضا و جلب توجه نسل جدید ضروری است، اما با تقویت صنعت گردشگری و معرفی این محصولات به عنوان بخشی از میراث فرهنگی افغانستان، می‌توان از این هنر سنتی به‌عنوان بخشی از صنایع دستی برجسته افغانستان بهره برد.
در نهایت، زنده نگه‌داشتن هنر پوستین‌دوزی نه‌تنها به حفظ یک میراث فرهنگی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند فرصت‌های شغلی و درآمدزایی برای جامعه محلی ایجاد کند.
گزارش: نذیر هاشمی – هرات
ویراست: سید عبدالله سادات
